مردم ایران زمین مانند سایر ملل کهن دارای آداب و رسوم و سنتهای خاص خود می باشند،یکی از آئین های نوروزی که بایستی آمیزه ای از چند رسم متفاوت باشد مراسم چهارشنبه سوری است که در برخی از نقاط ایران آن را چهارشنبه آخر سال می نامند؛ اما چند سالی است چهارشنبه سوری به «چهارشنبه سوزی» تبدیل شده است.

در تقویم ایران باستان هر سال ۱۲ ماه و هر ماه ۳۰ روز بود با این حساب ، طول سال عمدتا ۳۶۰ روز می شد که با سال کامل شمسی ۵ روز و اندی فاصله داشت. مردم در این روز آماده استقبال از سال نو می شدند و یا خانه تکانی و شستشو میکردند و آماده پذیرایی و استقبال از نوروز می گردیدند.

درباره چهارشنبه سوری در کتاب ها و سندهای تاریخی، مطلبی یا اشاره ای نمی یابیم و تنها در این قرن اخیر، یا دقیق تر، در این نیم قرن اخیر است که مقاله ها و پژوهش های متعددی در این باره منتشر شده است و یا در نوشته های مربوط به نوروز به چهارشنبه سوری نیز پرداخته اند.

چهارشنبه سوری، که در همه شهرها و روستاهای ایران برگزار میشود ، بدین صورت است که شب آخرین چهارشنبه سال ( یعنی نزدیک غروب آفتاب روز سه شنبه )، بیرون از خانه، جلوی منزل، در فضایی مناسب، آتشی می افروزند، و اهل خانه، زن و مرد و کودک از روی آتش می پرند و با گفتن : ” زردی من از تو، سرخی تو از من “، بیماری ها و ناراحتی ها و نگرانی های سال کهنه را به اعتقادی به آتش می سپارند، تا سال نو را با آسودگی و شادی آغاز کنند.

تا زمانی که از ظروف سفالین چون، کاسه و بشقاب و کوزه، در خانه استفاده می شد، پس از خانه تکانی، کوزه های کهنه را از پشت بام خانه به کوچه می انداختند ،کوزه ای که در آن آب و چند سکه ریخته بودند.

اسپند دود کردن و آجیل خوردن، فال گرفتن، ” فال گوش ” ( در کوی و گذر به حرف عابران گوش دادن و از مضمون آن ها برای نیت خود تفاًول زدن. ) و ” قاشق زنی ” ( معمولا زنان روی خود را می پوشانند و با قاشق، یا کلید به خانه ها در می زنند، صاحب خانه شیرینی، میوه و یا پول در ظرف آنها می گذارد. ) نیز از باورها و رسم هایی است که، هنوز به کلی فراموش نشده است.

افسانه های متعددی نیز در این خصوص وجود دارد و حتی در بعضی از این افسانه ها آمده است آواز جغد نیز از فراغ نوروز است و…ایرانیان باستان اعتقاد داشتند که نباید چرک و آلودگی سال کهنه را تحویل نوروز داد و چون رفع همه آلودگی ها باشستشو برای آنها ممکن نبود، علاوه بر آب بر عنصر آتش نیز روی می آوردند و چون آتش را نیز مظهر و عامل پاکی می دانستند با آتش زدن هیزوم به از بین بردن لوازم غیر قابل استفاده به ضد عفونی کردن محل زندگی خود می‌پرداختند.

ضمن اینکه بر افروختن شعله های همراه با دود ، در از بین بردن حشرات که نوعی خانه تکانی محسوب می شد ، استفاده میکردند.

 

*ریشه فرهنگی چهارشنبه سوری

بطور کلی فرهنگ مردم را باید در درون زندگی مردم و از لابه‌لای باورهای مردم جستجو کرد، از آنجا که چهارشنبه سوری از آئین های دیرینه ی ایرانیان است جدای اینکه امروزه آنچه درشهرهای بزرگ ایران، به خصوص تهران در این شب انجام می گیرد بیشتر به جنگ و نزاع شبیه است تا سور و شادی!

ولی میتوان با بازگشت به زمانی حدود بیست پیش، دریافت که شب چهارشنبه ی آخر سال مراسمی بسیار زیبا و متنوعی داشت که در استانهای مختلف ایران مراسمی با اشکال گوناگون و با سبک های سنتی صورت می گرفت که اکنون نیز برخی از آن رسوم در بعضی از نقاط ایران برگزار می شود.

تاریخ ایران باستان پر از جشن هایی است که همگی بر پایه دید و نگاه پیشینیان ، دارای فلسفه و جوهری وجودی اند.

امروزه تنها « جشن سوری » ، معروف به « چهارشنبه سوری » و نیز « جشن سده » بر ایمان به یادگار مانده است و درباره جشن های فراموش شده ی آتش ، به « آذرگان » در نهم آذر ماه و « شهریورگان » یا « آذر جشن » می توان اشاره کرد.

آتش نزد ایرانیان نماد روشنی ، پاکی ، طراوت ، سازندگی ، زندگی ، تندرستی و در پایان بارزترین نماد خداوند در روی زمین است .

چهارشنبه سوری در فرهنگ پارسی به عنوان مقدمه و پیش درآمد عید نوروز نیز شناخته شده است که همواره در طول تاریخ، قبل از فرا رسیدن سال نو و تحویل نوروز برپا می شود و هنوز هم در بین اقوام و شهروندان ایرانی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.

آتش از قدیم الایام تا آن جا که تاریخ نشان می دهد، بشر برای آتش اهمیت خاصی قائل بوده و پیشرفت قسمت مهمی از زندگی خود را مدیون وجود این عنصر مفید دانسته است.

افروختن آتش به طور کنایه راه یافتن روشنی معرفت در دل و روح است که آثار اهریمنی و نامبارکی را از بین می برد،یک رشته جشن های آریایی با جشن های آتش است که با همان تاریخچه چهارشنبه سوری

آتش افروختن شب چهارشنبه آخر سال، یا چهارشنبه آخر صفر را، برخی به قیام مختار نسبت می دهند : مختار سردار معروف عرب وقتی از زندان خلاصی یافت و به خونخواهی شهیدان کربلا قیام کرد، برای این که موافق و مخالف را از هم تمیز دهد و بر کفار بتازد، دستور داد شیعیان بر بام خانه خود آتش روشن کنند و این شب مصادف با شب چهارشنبه آخر سال بود. و از آن به بعد مرسوم شد.منظور ، در آن آتش می افروزند. جشن هایی مانند جشن های سده ، آذرگان، شهریورگان ، جشن «گجرسی» در ترکیه.

 

*تاریخچه چهارشنبه سوری

آتش افروختن در شب چهارشنبه آخر سال، یا چهارشنبه آخر صفر را، برخی به قیام مختار نسبت می دهند : مختار سردار معروف عرب وقتی از زندان خلاصی یافت و به خونخواهی شهیدان کربلا قیام کرد، برای این که موافق و مخالف را از هم تمیز دهد و بر کفار بتازد، دستور داد شیعیان بر بام خانه های خود آتش روشن کنند و این شب مصادف با شب چهارشنبه آخر سال بود. و از آن به بعد مرسوم شد.

ابو جعفر نرشحی، مورخ سده سوم در کتاب تاریخ بخارا به این جشن پرداخته است، به شهادت وی، در زمان منصور بن نوح از شاهان سامانی، اواسط سده چهارم این جشن به نام جشن سوری بر قرار بوده است.

در این متن آمده شاه سامانی در زمانی که سال هنوز پایان نیافته بود این جشن را با آتش زدن بر پا کرد و همچنین این جشن طبق عادت و رسم قدیم بوده است که اشاره به کهن بودن این رسم و سنت دارد.

قبل از هجوم ازیان به ایران یک مراسمی هم به نام آتش روی بام خانه نیز رواج داشته که صبح نوروز انجام میگرفته است و معتقد بودند به آتش چهارشنبه سوری نباید فوت کرد و خاکسترش را جابه جا کرد بلکه باید سر چهار راه بریزند.

 

*زمان چهارشنبه سوری

اما بر پایه ی پژوهش های انجام شده ، زمان باستانی « جشن سوری» را می توان در این سه گاه باز جست

۱- شب بیست و ششم از ماه اسفند ، یعنی در نخستین شب از پنجه ی کوچک.

۲- نخستین شب پنجه ی بزرگ یا پنجه ی وه که پنج روز کبیسه است و نخستین شب و روز «جشن هم سپهمدیم» (آخرین گاهنبار سالانه)

۳- دیدگاه سوم ، شب پایانی سال است که ارجمندترین روز « جشن هم سپهمدیم» و جشن آفرینش انسان است.

برخی را باور این است که با در نظر آوردن واژه ی « چهارشنبه » که بر آمده از فرهنگ تازی و سامی است ، پس « چهارشنبه سوری » ارمغانی از سوی تازیان است ، چرا که همانگونه که می دانیم ، در ایران باستان هر روزی نامی ویژه داشته است ( هرمزدروز ، وهمن روز ، اردوهشت روز ، شهروَر روز ، خرداد روز ، سروش روز ، مهر روز ، زامیاد روز و … ) و نشانی از بخش بندی امروزین چهارهفته ایی و نام های آنان به چشم نمی خورد .

در مورد این که چرا چهارشنبه برای چنین جشنی انتخاب شده است، دلایلی متعدد دارد یکی از دلایل وابسته به یک شخصیت تاریخی شیعی است که آن هم جنبه ایرانی دارد، مختار سردار معروف، کسی است که به خون خواهی امام حسین (ع) و یارانش که در کربلا با مظلومیت و شقاوت شهید شدند قیام کرد و انتقام خون آنان را باز ستاند.

به موجب این خبر، مختار پس از حادثه کربلا، هنگامی که از زندان کوفه آزاد شد و به خونخواهی شهدای کربلا قیام کرد، برای این که موافق و مخالف را از هم تشخیص دهد، دستور داد که شیعیان بر بالای بام خانه های خود آتش بیافروزند و این امر با شب چهارشنبه آخر سال مصادف بود.

باید اشاره کرد که همانند دیگر گزاره های تاریخی اختلاف در مورد منشاء این جشن وجود دارد که مجال اندک، اجازه بررسی تک تک آنها را نمی دهد.

بوته افروزی ، آب پاشی و آب بازی ، فالگوش نشینی ، قاشق زنی ، کوزه شکنی ، فال کوزه ، آش چهارشنبه سوری(آش دوغ) ، آجیل مشگل گشا ، شال اندازی ، شیر سنگی، ( توپ مروارید ) و … از آداب و رسوم این شب به شمار می رفته است که اکنون ما حتی شاید نام خیلی از آنها را هم نشنیده باشیم.

در همین شب و یا چهارشنبه‌ی‌ِ آخر صفر هرگاه نیت بکنند و کلید دودندانه به‌زمین گذاشته، پشت در اتاق همسایه بایستند، اگر صحبت آن‌ها موافق با نیت‌شان باشد، به‌مراد می‌رسند و اگر برخلاف آن باشد، مرادشان برآورده نخواهد شد.

بسیاری از مراسم که اکنون در پایان سال و شب چهارشنبه سوری باقی مانده، کنایه و نشانواره است از اهدای نذور و فدیه به ارواح. است. شب جمعه آخر سال، شب چهارشنبه و یا آخرین شب سال به زیارت اهل قبور رفتن و نذری جهت اموات دادن، مراسم آتش افروختن بر بامها میان زرتشتیان، پخش آجیل مشکل گشا، مراسم فال کوزه وکجاوه بازی و شال اندازی میان مردم آذربایجان همه و همه جای پایی مشخص در رسوم ایران قدیم دارند.

بسیاری از مراسم که اکنون در پایان سال و شب چهارشنبه سوری باقی مانده، کنایه و نشانواره است از اهدای نذور و فدیه به ارواح. شب جمعه آخر سال، شب چهارشنبه و یا آخرین شب سال به زیارت اهل قبور رفتن و نذری جهت اموات دادن، مراسم آتش افروختن بر بامها میان زرتشتیان، پخش آجیل مشکل گشا، مراسم فال کوزه وکجاوه بازی و شال اندازی میان مردم آذربایجان همه و همه جای پایی مشخص در رسوم ایران قدیم دارند.

 


*تحریف آیین چهارشنبه سوری

تمامی آیین ها و یادمان هایی که مردم ایران در هنگامه های گوناگون بر پا می داشتند و بخشی از آنها همچنان در فرهنگ این سرزمین پایدار شده است، با منش، اخلاق و خرد نیاکان ما آمیخته شده بود و در همه آنها، اعتقاد به پروردگار،

امید به زندگی، نبرد با اهریمنان و بدسگالان و مرگ پرستان، در قالب نمادها، نمایش ها و آیین های گوناگون نمایشی گنجانده شده بود.

اما متاسفانه امروز این مراسم با پیرایه های خرافی ، دستخوش تغییر داده شده و هر ساله در روزهای پایانی سال باعث بروز اتفاقات همراه با خسارات جانی و مالی ، موجبات نگرانی خانواده ها را فراهم می سازد.

هر ساله در آستانه ایام نوروز ، شاهد گزارش های زیادی از نقص عضو افراد از نواحی مختلف بدن (نابینایی دائم ،قطع دست و پا و انگشتان سوختگی اعضای بدن مرگ های فجیع و…) بر اثر مواد منفجره یا ترقه هستیم که فقط به علت یک لحظه غفلت رخ می دهد.

اجرای سنتهای قدیم باید در شرایطی برگزار شود که به اصل آن خدشه وارد نکند اما متاسفانه برخی از افراد با به کارگیری موادی که علاوه بر آلودگی صوتی ، خطرات جانی را نیز به همراه دارد خاطرات این شب را تیره میکنند.

بهتر است بگوییم، کسانی که با منفجر کردن ترقه و پراکندن آتش سلامتی مردم را هدف می گیرند، با تن دادن به رفتاری آمیخته به هرج و مرج روحی، آیین چهارشنبه سوری را تحریف کرده اند، بیایید به رسوم با ارزش خود با این حرکات پشت نکنیم و آنها را گرامی بداریم.

  • نویسنده : مانی صیادپور
  • منبع خبر : آماج خبر